Aitareja Upaniszad należy do Aitareja Āraṇjaka i jest częścią Ryg-Wedy. Składająca się z trzech części, właściwa Upaniszada zaczyna się od czwartej sekcji drugiej części Āraṇjaka i obejmuje sekcje czwartą, piątą i szóstą. Poprzednia część Āraṇjaka przepisuje rytuały w celu osiągnięcia jedności z Prāṇa, czyli Saguṇa Brahman. Według niektórych osiągnięcie tej jedności poprzez rytuały i medytację jest celem ludzkich wysiłków i ostatecznym nauczaniem Wed. Śaṅkarāćārja odrzuca jednak ten pogląd i twierdzi, że celem jest Poznanie Jaźni. Ta Wiedza jest nauczana w Aitareja Upaniszad.

Upaniszad, jak już zauważono, jest podzielona na trzy części. Metoda, za pomocą której nauczane jest Poznanie Jaźni, jest dwojaka. Najpierw pokazano iluzoryczne nałożenie nazw i form (adhjāropa) na Brahmana, czyli Ātmana, a następnie, poprzez ich obalenie (apawāda), ujawniono jedyną rzeczywistość Ātmana. Wersety do pierwszego zdania 1.3.13 dotyczą iluzorycznego nałożenia, a następnie następuje obalenie.

Pierwsza część Upaniszad składa się z trzech rozdziałów, w sumie dwudziestu trzech wersetów, i opisuje stworzenie. Sam Ātman istnieje jako jedyna Rzeczywistość przed stworzeniem nazw i form świata zjawiskowego, a także podczas ich trwania i po ich rozpuszczeniu. Projektuje stworzone obiekty poprzez swoją cudowną moc mājā. Stworzenie jest spontanicznym aktem Stwórcy, który nie jest popychany przez żadne pragnienie ani konieczność; jest projekcją myśli Stwórcy. Etapy stworzenia są następujące: różne światy, Wirāt (który reprezentuje całość wszystkich ciał fizycznych), bóstwa lub dewy (które kontrolują różne organy), żywioły, poszczególne ciała i pożywienie, dzięki któremu te ciała są podtrzymywane. Po stworzeniu Stwórca wchodzi do ciał jako ich żyjące ja. W ten sposób projektowany jest wszechświat różnorodności. Następnie Upaniszady zajmują się odrzuceniem (apawāda) tego wszechświata, aby dotrzeć do Wiedzy o Ātmanie.

Druga część Upaniszad, składająca się z jednego rozdziału pięciu wersetów, zaczyna się od doktryny przyjęcia przez duszę ludzkiego ciała. Następnie opowiada historię ryszi, który leżąc w łonie matki, dowiedział się o cierpieniu ucieleśnionego stworzenia, które z powodu ignorancji podlega niekończącym się narodzinom i śmierciom. Opowiada dalej o osiągnięciu Wyzwolenia przez ryszi poprzez Wiedzę o Ātmanie.

Część trzecia składa się z jednego rozdziału składającego się z czterech wersetów i zaczyna się od omówienia natury Ātmana. Poprzez urzeczywistnienie Ātmana osiąga się Wyzwolenie. Dlatego zadawane jest pytanie: „[Z dwóch jaźni wymienionych w pismach], która jest Ātmanem?” Czy jest to to, co funkcjonuje w ciele poprzez różne instrumenty percepcji (np. ucho, język, oko, nos i skórę)? Czy też to, co mieszka w sercu jako indywidualne ja, dla którego doświadczenia organy wykonują swoje funkcje? Prawdziwym Ātmanem, jak oświadczono, jest Brahman, pozbawiony atrybutów, Czysty Duch. Gdy jest uwarunkowany różnymi ograniczającymi dodatkami (upādhi), jest nazywany różnymi imionami, takimi jak Stwórca, Wewnętrzny Kontroler, Hiraṇjagarbha, Wirāt, dewa, człowiek, zwierzę lub owad. Osoba obdarzona Wiedzą Czystego Ducha przekracza te formy i świat dualności.

S. N.