Wers 2.2.1

आविः संनिहितं गुहाचरन्नाम महत्पदमत्रैतत्समर्पितम् ।
एजत्प्राणन्निमिषच्च यदेतज्जानथ सदसद्वरेण्यं परं विज्ञानाद्यद्वरिष्ठं प्रजानाम् ॥ २.२.१ ॥

āviḥ saṃnihitaṃ guhācarannāma mahatpadamatraitatsamarpitam ।
ejatprāṇannimiṣacca yadetajjānatha sadasadvareṇyaṃ paraṃ vijñānādyadvariṣṭhaṃ prajānām ॥ 2.2.1 ॥

1. Świetlisty Brahman mieszka w jaskini serca i wiadomo, że tam się porusza. Jest To wielkie wsparcie dla wszystkich; gdyż w Tym zcentralizowane jest wszystko, co się porusza, oddycha i mruga. O uczniowie, wiedzcie, że to jest wasza Jaźń – to, co jest zarówno zgrubne, jak i subtelne, co jest godne podziwu, najwyższe i wykraczające poza zrozumienie stworzeń.

Komentarz:

ŚWIETLISTY: Brahman objawia się we wszystkich istotach jako istnienie (asti), jasność (bhati) i błogość (priya).

MIESZKA ETC.: Związany z funkcjami zmysłów i umysłu, takimi jak słyszenie, myślenie, widzenie i wiedza. Same zmysły są bezwładne i nieświadome. To światło Ātmana umożliwia im postrzeganie obiektów. To znowu Brahman, który poprzez awidjā wydaje się stać dźīwą, czyli indywidualną jaźnią, która poprzez narządy zmysłów doświadcza obiektów formy, dźwięku, smaku i tak dalej. Zatem należy kontemplować Brahmana jako Jaźń, Podstawę wszystkich doświadczeń.

JASKINII ETC.: Obecność Brahmana odczuwa się w sercu jako znawcy, słuchacza, widzącego i tak dalej.

I WIADOMO ETC.: To światło Ātmana jaśnieje we wszystkich przemijających stanach umysłu. Dlatego Ātman wydaje się poruszać.

ZCENTRALIZOWANE JEST: Jak szprychy w nawie koła.

POZA ZROZUMIENIE ETC.: Brahman jest poza zwykłym niezdyscyplinowanym intelektem.

Brahman nie ma żadnej formy. Jak więc można To poznać? Upaniszad opisuje metodę urzeczywistnienia Tego: Wszystkie rzeczy postrzegane we wszechświecie są efektami i dlatego są ograniczone. Są zależne od czegoś innego, co jest ich przyczyną. Brahman jest przyczyną i podporą wszystkiego, zgrubnego i subtelnego, a także podstawą mājā. Ten Brahman ponownie jest najgłębszą Jaźnią wszystkich i źródłem światła w ich stanach mentalnych.

Istota materialna, podobnie jak rydwan, porusza się pod kierownictwem inteligentnego jeźdźca. Podobnie zmysły, umysł i prāṇa spełniają swoje odpowiednie funkcje, gdy kierowane są Czystą Świadomością. Świadomość jest niepodzielna. Mieszka we wszystkim jako najgłębsza Jaźń. W ten sposób należy myśleć o Brahmanie.

Wers 2.2.2

यदर्चिमद्यदणुभ्योणु च यस्मिन्ल्लोकाऽनिहिता लोकिनश्च ।
तदेतदक्षरं ब्रह्म स प्राणस्तदु वाङ्मनः । तदेतत्सत्यं तदमृतं तद्वेद्धव्यं सोम्य विद्धि ॥ २ ॥

yadarcimadyadaṇubhyoṇu ca yasmiɱllokā’nihitā lokinaśca ।
tadetadakṣaraṃ brahma sa prāṇastadu vāṅmanaḥ | tadetatsatyaṃ tadamṛtaṃ tadveddhavyaṃ somya viddhi ॥ 2.2.2 ॥

2. To, co jest promienne, subtelniejsze od subtelnego, To, na czym opierają się wszystkie światy i ich mieszkańcy – To zaprawdę jest niezniszczalny Brahman; To jest prāṇa, mowa i umysł; To jest Prawda i To jest Nieśmiertelność. Tylko w To należy uderzyć. Uderz To, mój dobry przyjacielu.

Komentarz:

PROMIENNE: To dzięki światłu Brahmana oświetlane są świetliste obiekty, takie jak słońce, gwiazdy, ogień i błyskawice.

SUBTELNE: Nawiązuje do małych obiektów, takich jak ziarno jęczmienia. Należy także rozumieć, że Brahman jest większy od wielkiego. Brahman przenika wszystkie przedmioty, subtelne i wielkie.

ŚWIATY: W tym płaszczyzny niebieskie.

OPIERAJĄ SIĘ: Świadomość (Ćaitanjam) jest podłożem wszelkiej względnej egzystencji.

PRĀṆA ETC.: Prāṇa, zmysły i umysł nie mogą istnieć bez podłoża Czystej Świadomości.

NALEŻY UDERZYĆ: To znaczy być poznanym przez umysł.

UDERZ TO: To znaczy skoncentruj swój umysł na Brahmanie.

Jak uderzyć Brahmana? Aspirant powinien skoncentrować swój umysł na jedności Brahmana i jaźni poprzez pomoc Om. Rezultatem jest osiągnięcie Wyzwolenia stopniowo.

Wers 2.2.3

धनुर्गृहीत्वौपनिषदं महास्त्रं शरं ह्युपासानिशितं संधयीत ।
आयम्य तद्भावगतेन चेतसा लक्ष्यं तदेवाक्षरं सोम्य विद्धि ॥ ३ ॥

dhanurgṛhītvaupaniṣadaṃ mahāstraṃ śaraṃ hyupāsāniśitaṃ saṃdhayīta ।
āyamya tadbhāvagatena cetasā lakṣyaṃ tadevākṣaraṃ somya viddhi ॥ 2.2.3 ॥

3. Weź Upaniszad za łuk, wielką broń i umieść na niej strzałę zaostrzoną przez medytację. Następnie, naciągnąwszy go z umysłem skierowanym na myśl o Brahmanie, uderz w ten znak, o mój dobry przyjacielu – w to, co jest Niezniszczalne.

Komentarz:

UPANISZAD: Istotą Upaniszady jest Brahman, którego symbolem jest Om. (Zobacz następny werset.)

STRZAŁĘ: Dusza indywidualna, która jest odbiciem Świadomości, czyli Brahmana.

ZAOSTRZONĄ ETC.: Dzięki nieprzerwanej medytacji indywidualna dusza uwalnia się od nieczystości i nabywa kwalifikacje do medytowania nad Brahmanem.

NACIĄGNĄWSZY GO ETC.: To znaczy, że narządy zmysłów należy odłączyć od przedmiotów, a umysł skierować wyłącznie na Brahmana.

Kontemplując znaczenie Om i powtarzając dźwięk, aspirant uświadamia sobie, że jest odbiciem Brahmana. Medytacja nad ātmanem jako takim jest porównana do umieszczenia strzały na łuku. Uświadomienie sobie, że odbita świadomość jest identyczna z Czystą Świadomością, jest opisywane jako uderzenie w cel. Początkującym zaleca się medytowanie o Brahmanie poprzez symbol Om.

Ilustracja powyższego wersetu zostaje w pełni wyjaśniona:

Wers 2.2.4

प्रणवो धनुः शारो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते ।
अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत् ॥ ४ ॥

praṇavo dhanuḥ śāro hyātmā brahma tallakṣyamucyate ।
apramattena veddhavyaṃ śaravattanmayo bhavet ॥ 2.2.4 ॥

4. Om jest łukiem; ātman jest strzałą; Mówi się, że Brahman jest celem. Należy uderzać w niego nierozproszonym umysłem. Wtedy ātman staje się jednym z Brahmanem, jak strzała z celem.

Komentarz:

OM JEST ŁUKEM: Tak jak łuk jest przyczyną wejścia strzały w cel, tak Om jest przyczyną wejścia ātmana w Brahmana. Ātman oczyszcza się poprzez ciągłe powtarzanie Om, a następnie przy wsparciu tej mistycznej sylaby zostaje pochłonięty w Brahmanie.

ĀTMAN: Tutaj słowo to oznacza odbicie Najwyższej Jaźni, które jest jak odbicie słońca w wodzie. Nazywa się to indywidualną jaźnią, osobą poznającą różne stany umysłu. Niczym strzała, zostaje wystrzelona w stronę Najwyższej Jaźni, nieśmiertelnego Brahmana. Dlatego mówi się, że Brahman jest jego celem.

NIEROZPROSZONYM UMYSŁEM ETC.: Umysł aspiranta powinien być wolny od niepokoju spowodowanego tęsknotą za obiektami zewnętrznymi. Należy odciąć się od świata. Dzięki umysłowi zdyscyplinowanemu przez samokontrolę i koncentrację można urzeczywistnić Brahmana.

WTEDY ĀTMAN ETC.: Po dotarciu do Brahmana ātman staje się z Nim jednym. Tak jak celem strzały po wypuszczeniu z łuku jest wchłonięcie w cel, tak celem ātmana jest zjednoczenie się z Brahmanem poprzez eliminację błędnych idei, które powstają w wyniku jego identyfikacji z ciałem, umysłem i zmysłami.

Niezwykle trudno jest pojąć niezniszczalnego Brahmana. Dlatego nauczyciel napomina uczniów, aby porzucili wszelkie próżne działania i skupili się wyłącznie na Brahmanie.

Wers 2.2.5

यस्मिन्द्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनः सह प्राणैश्च सर्वैः ।
तमेवैकं जानथ आत्मानमन्या वाचो विमुञ्चथामृतस्यैष सेतुः ॥ ५ ॥

yasmindyauḥ pṛthivī cāntarikṣamotaṃ manaḥ saha prāṇaiśca sarvaiḥ ।
tamevaikaṃ jānatha ātmānamanyā vāco vimuñcathāmṛtasyaiṣa setuḥ ॥ 2.2.5 ॥

5. W Nim utkane są niebo, ziemia i przestrzeń pomiędzy nimi, a także umysł ze wszystkimi narządami zmysłów. Poznajcie tylko tego niedualnego Ātmana i porzućcie wszelkie inne rozmowy. On jest mostem do Nieśmiertelności.

Komentarz:

ĀTMAN: Jest On najgłębszą Jaźnią ludzi i wszystkich żywych istot.

PORZUĆCIE ETC.: Po poznaniu Ātmana jako takiego należy dążyć do Jego realizacji porzucając wszystko, co dotyczy niższej wiedzy.

ROZMOWY: Wszelka rozmowa dotycząca niższej wiedzy jest daremna, a nawet szkodliwa dla poszukiwacza Brahmana.

MOSTEM DO NIEŚMIERTELNOŚCI: Tylko dzięki Wiedzy Jaźni można przekroczyć ocean niekończących się narodzin i śmierci i osiągnąć nieśmiertelność. Ātman jest nieśmiertelny, a poznanie siebie jako Ātmana jest Nieśmiertelnością. Porównaj: „Poznając Go samego, wykracza się poza śmierć; nie ma innej drogi do Wyzwolenia.”

Nauczyciel błogosławi wykwalifikowanego ucznia w celu osiągnięcia Wiedzy:

Wers 2.2.6

अरा इव रथनाभौ संहता यत्र नाड्यः स एषोऽन्तश्चरते बहुधा जायमानः ।
ओमित्येवं ध्यायथ आत्मानं स्वस्ति वः पाराय तमसः परस्तात् ॥ ६ ॥

arā iva rathanābhau saṃhatā yatra nāḍyaḥ sa eṣo’ntaścarate bahudhā jāyamānaḥ ।
omityevaṃ dhyāyatha ātmānaṃ svasti vaḥ pārāya tamasaḥ parastāt ॥ 2.2.6 ॥

6. Porusza się On, stając się różnorodnością, wewnątrz serca gdzie spotykają się tętnice, niczym szprychy zamocowane w nawie koła rydwanu. Medytuj nad Ātmanem jako Om. Pozdrowienia dla ciebie! Obyś przekroczył morze ciemności!

Komentarz:

STAJĄC SIĘ RÓŻNORODNOŚCIĄ: Indywidualna jaźń odzwierciedlona w umyśle (dźīwatma) utożsamia się z przyjemnością, bólem, złością, miłością i innymi stanami umysłu. W ten sposób ktoś mówi: „Jestem szczęśliwy”, „Jestem nieszczęśliwy”, „Jestem zły” i tak dalej, w zależności od konkretnego stanu umysłu. Ale ta identyfikacja jest wynikiem mājā. Ātman jest w rzeczywistości niedualny i niezmienny.

SERCA: Widzący z Upaniszad często opisują serce jako siedzibę Ātmana, czyli Brahmana (Brahmapuram). W medytacji bardzo wyraźnie odczuwa się Jego obecność w sercu.

OM: Om ma być używane jako symbol Brahmana.

MORZE CIEMNOŚCI: Ignorancja, czyli mājā.

Pisma święte zalecają, aby wykwalifikowany nauczyciel przekazał Wiedzę o Jaźni uczniowi, który pragnąc Wyzwolenia, wyrzekł się tęsknoty za materialnym szczęściem tu i w zaświatach.

Dla przeciętnych aspirantów dana jest następująca instrukcja: powinni kontemplować Brahmana w lotosie serca, jaśniejącego poprzez różne stany umysłu. W ten sposób stopniowo osiągają Wyzwolenie.

Wers 2.2.7

यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्यैष महिमा भुवि दिव्येब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः ।
मनोमयः प्राणशरीरनेता प्रतिष्ठितोऽन्ने हृदयं सन्निधाय तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा आनन्दरूपममृतं यद् विभाति ॥ ७ ॥

yaḥ sarvajñaḥ sarvavidyasyaiṣa mahimā bhuvi divyebrahmapure hyeṣa vyomnyātmā pratiṣṭhitaḥ ।
manomayaḥ prāṇaśarīranetā pratiṣṭhito’nne hṛdayaṃ sannidhāya tadvijñānena paripaśyanti dhīrā ānandarūpamamṛtaṃ yad vibhāti ॥ 2.2.7 ॥

7. Ten, który wie wszystko i wszystko rozumie i do którego należy wszelka chwała świata – On, Ātman, jest umieszczony w przestrzeni w świetlistej siedzibie Brahmana. On przyjmuje formy umysłu i prowadzi ciało i zmysły. Mieszka On w ciele, w sercu. Dzięki wiedzy o Tamtym, co jaśnieje jako błogi i nieśmiertelny Ātman, mędrcy dostrzegają Go w pełni we wszystkim.

Komentarz:

WSZYSTKO ROZUMIE ETC.: On, wszechprzenikający i wszechwiedzący Pan, zna wszystko zbiorowo i rozumie wszystko indywidualnie.

WSZELKA CHWAŁA ETC.: Porównaj: „Pod potężnym panowaniem tego Niezmiennego, o Gargi, słońce i księżyc utrzymywane są na swoich pozycjach; pod potężnym panowaniem tego Niezmiennego, O Gargi, niebo i ziemia utrzymują swoje pozycje.” (Br. Up. 3.8.9). Prawo, piękno, moc i energia, które widzimy we wszechświecie, są wyrazem chwały Brahmana.

ŚWIETLISTEJ SIEDZIBIE ETC.: Aspirant kontempluje Brahmana w sercu jako bezdymne, jasne światło.

ON PRZYJMUJE ETC.: Świadomość zazwyczaj pozostaje utożsamiona ze stanami umysłu.

PROWADZI CIAŁO ETC.: Prowadzi ciało subtelne po śmierci do przyszłego ciała zgrubnego.

CIELE: Słowo anna, oznaczające pożywienie, oznacza tutaj ciało, które jest zbudowane i podtrzymywane przez pożywienie.

DZIĘKI WIEDZY ETC.: Wiedzę tę uzyskuje się z pism świętych, jak wyjaśniono przez wykwalifikowanego nauczyciela i przyswojono ją poprzez praktykę takich duchowych dyscyplin, jak kontrola umysłu i zmysłów, medytacja, oderwanie się od pragnień i wyrzeczenie się przedmiotów materialnych.

Poszukiwacz najpierw urzeczywistnia Najwyższą Wiedzę, która zapewnia mu Błogość i Nieśmiertelność, bezpośrednio w sobie, a następnie urzeczywistnia ją wszędzie i we wszystkich przedmiotach.

Owoc Wiedzy Jaźni:

Wers 2.2.8

भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ॥ ८ ॥

bhidyate hṛdayagranthiśchidyante sarvasaṃśayāḥ ।
kṣīyante cāsya karmāṇi tasmindṛṣṭe parāvare ॥ 2.2.8 ॥

8. Pęta serca zostają zerwane, wszelkie wątpliwości zostają rozwiane, a wszelkie uczynki przestają przynosić owoce, gdy ujrzymy Tego, który jest zarówno wysoki, jak i niski.

Komentarz:

PĘTA: To znaczy różne pragnienia, które trzymają się serca przed Poznaniem Ātmana.

WĄTPLIWOŚCI: Ciągły strumień wątpliwości, który nęka człowieka przez całe jego życie, zostaje zniszczony wraz z osiągnięciem Poznania Jaźni.

WSZELKIE UCZYNKI ETC.: Wiedza Ātmana niszczy skutki karmy wykonanej przez człowieka w jego poprzednich życiach, a także tej wykonanej w życiu obecnym przed osiągnięciem Wiedzy – karmy, która nie zaczęła jeszcze przynosić owoców. Niszczy także karmę wykonaną przez niego w czasie lub po osiągnięciu Wiedzy. Nie dotyczy to jednak karmy, która stworzyła jego obecne ciało i zaczęła przynosić owoce. Taka karma zostaje zniszczona dopiero wtedy, gdy wszystkie owoce zostaną zebrane. Ciało trwa tak długo, jak trwa pęd nadawany mu przez tę karmę. Jednakże oświecona dusza, ze względu na całkowite oddzielenie się od ciała i umysłu, nie podlega żadnemu rodzajowi karmy.

Brahman opisany w powyższych wersetach został ponownie wyjaśniony:

Wers 2.2.9

हिरण्मये परे कोशे विरजं ब्रह्म निष्कलम् ।
तच्छुभ्रं ज्योतिषं ज्योतिस्तद्यदात्मविदो विदुः ॥ ९ ॥

hiraṇmaye pare kośe virajaṃ brahma niṣkalam ।
tacchubhraṃ jyotiṣaṃ jyotistadyadātmavido viduḥ ॥ 2.2.9 ॥

9. Tam nieskazitelny i niepodzielny Brahman jaśnieje w najwyższej, złotej powłoce. To jest czyste; To jest Światłem świateł; To jest Tamtym, które znają ci, którzy znają Jaźń.

Komentarz:

NIESKAZITELNY: Wolna od skażenia ignorancją i jej skutkami.

NIEPODZIELNY: Ponieważ Brahman jest bezcielesny.

NAJWYŻSZEJ ETC.: Powłoka, o której tu mowa, to buddhi, czyli intelekt. Brahman leży w buddhi jak miecz w pochwie; to znaczy, że najbardziej wyraziście objawia się To w buddhi, które określa się mianem złotego, ponieważ jest obdarzone rozumem i wiedzą i dlatego przewyższa inne narządy. Brahman bez wątpienia manifestuje się poprzez inne powłoki, na przykład fizyczną i mentalną; lecz Jego bezpośrednia ekspresja następuje poprzez buddhi, które jest subtelniejsze niż ciało, prāṇa czy umysł. Jedynie poprzez intelekt, pozbawiony wszelkich zanieczyszczeń, można urzeczywistnić Brahmana.

ŚWIATŁEM ŚWIATEŁ: Światło takich świetlistych obiektów jak ogień, błyskawica i słońce wywodzi się ze światła Brahmana, który jako Ātman mieszka we wszystkich sercach.

CI, KTÓRZY ZNAJĄ: Mądrzy postrzegają Ātmana jako Świadka różnych stanów umysłu.

Brahmana można bezpośrednio poznać poprzez wiedzę o wewnętrznej Jaźni, a nie poprzez studiowanie obiektów zewnętrznych.

Dlaczego Brahman jest Światłem świateł:

Wers 2.2.10

न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः ।
तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥ १० ॥

na tatra sūryo bhāti na candratārakaṃ nemā vidyuto bhānti kuto’yamagniḥ ।
tameva bhāntamanubhāti sarvaṃ tasya bhāsā sarvamidaṃ vibhāti ॥ 2.2.10 ॥

10. Nie świeci tam słońce, ani księżyc, ani gwiazdy, ani te błyskawice, nie mówiąc już o tym ogniu. Kiedy On świeci, wszystko świeci dzięki Niemu; Jego światłem wszystko zostaje oświecone.

Komentarz:

SŁOŃCE ETC.: Słońce oświetla wszystkie przedmioty materialne. Ale ta moc nie jest nieodłączną częścią samego słońca; wywodzi się od samoświetlnego Brahmana, który jest najgłębszym Ātmanem wszystkich rzeczy, łącznie ze słońcem.

Kiedy pochodnia oświetla naszą ścieżkę, to ogień, a nie głownia na której płonie, niszczy ciemność. Podobnie przedmioty materialne oświetlane są światłem Brahmana poprzez słońce, księżyc, gwiazdy, błyskawice i ogień. Ponownie, to światło Brahmana, najskrytszego Ātmana, oświetla stany umysłu. Zatem z obserwacji obiektów zewnętrznych, takich jak słońce i księżyc, a także wewnętrznych stanów umysłu, można wywnioskować światło Brahmana. Rzecz, która sama w sobie nie jest świetlista, jak na przykład garnek, nie może ujawnić innego przedmiotu. Kiedy znika świat zewnętrzny i przestaje funkcjonować sam umysł, jak to ma miejsce w najgłębszej kontemplacji mistyków, Brahman jaśnieje bezpośrednio, bez pomocy jakiegokolwiek medium.

Według nauk Upaniszad, wyjaśnionych przez niedualistów, cały obiektywny wszechświat jest możliwy tylko w takim stopniu, w jakim jest podtrzymywany przez Wiedzący Podmiot. To świadomość Ātmana jako Wiedzącego manifestuje wszechświat. Nawet tak świetliste obiekty jak słońce, księżyc i ogień, nie mogą się ujawnić, dopóki nie zostaną zamanifestowane przez Świadomość Wiedzącego. Te materialne obiekty nie mają własnego światła. Wszystko jaśnieje światłem Ātmana, Podmiotu.

Tylko Brahman jest prawdziwy. Istnieje samotnie. Wszystko, co ktoś postrzega poprzez ignorancję, co jest obdarzone zmiennymi imionami i formami, jest w rzeczywistości niczym innym jak nieśmiertelnym i niezmiennym Brahmanem.

Wers 2.2.11

ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्ताद्ब्रह्म पश्चाद्ब्रह्म दक्षिणतश्चोत्तरेण ।
अधश्चोर्ध्वं च प्रसृतं ब्रह्मैवेदं विश्वमिदं वरिष्ठम् ॥ ११ ॥

brahmaivedamamṛtaṃ purastādbrahma paścādbrahma dakṣiṇataścottareṇa ।
adhaścordhvaṃ ca prasṛtaṃ brahmaivedaṃ viśvamidaṃ variṣṭham ॥ 2.2.11 ॥

11. Tylko ten nieśmiertelny Brahman jest z przodu, ten Brahman jest z tyłu, ten Brahman jest po prawej i lewej stronie. Sam Brahman przenika wszystko powyżej i poniżej; ten wszechświat jest jedynie Najwyższym Brahmanem.

Komentarz:

PRZENIKA WSZYSTKO: Brahman jest rzeczywistością wszystkich rzeczy obdarzonych nazwą i formą.

Poprzez niewiedzę zamiast Brahmana widzi się wszechświat nazw i form na zewnątrz siebie, a zamiast Ātmana, czyli Czystej Świadomości, zindywidualizowane ciało i umysł. Ta fałszywa wizja stwarza iluzję takich par przeciwieństw jak dobro i zło, życie i śmierć, wolność i niewola, światło i ciemność. Jest przyczyną smutku i cierpienia człowieka. Ponieważ mnogość imion i form jest wynikiem niewiedzy, tak naprawdę widzi on na zewnątrz i wewnątrz czystego Brahmana i Ātmana, którzy są identyczni. Zatem człowiek jest niczym innym jak Czystą Świadomością, wiecznie wolną, oświeconą i błogosławioną, a wszechświat również ma tę samą naturę, nawet jeśli pod wpływem niewiedzy uważa siebie za związaną istotę żyjącą w skończonym wszechświecie i praktykuje duchową dyscyplinę, aby uzyskać wolność. Kiedy Prawda jest znana, znika iluzja dualności, a wszechświat, znany ignorantom jako nie-Brahman, objawia się jako promienny Brahman.

॥ इति मुण्डकोपनिषदि द्वितीयमुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥

Tutaj kończy się rozdział drugi części drugiej Muṇḍaka Upaniszad.