Muṇḍaka Upaniszad należy do Atharwa-Weda. Jest ona także nazywana Mantra Upaniszad, ponieważ jest napisana wierszem. Nie jest ona jednak przeznaczona do stosowania w ofiarach czy rytuałach, tak jak mantryczna część Wed. Muṇḍaka Upaniszad uczy Wiedzy o Brahmanie.

Słowo muṇḍaka pochodzi od rdzenia oznaczającego golenie. Instrukcje podane w tej Upaniszadzie mają ostrość brzytwy; odcina błąd i niewiedzę człowieka jak brzytwa. Nazwa sugeruje również, że ta Upaniszada jest przeznaczona wyłącznie dla Sannjasinów z ogolonymi głowami, którzy wyrzekają się wszelkich czynności zalecanych osobom prowadzącym rodzinę i poświęcają się kultywowaniu Brahmawidjā, czyli Poznaniu Brahmana.

Mówi się, że Muṇḍaka Upaniszad i Praśna Upaniszad, obie należące do Atharwa-Wedy, uzupełniają się. To, co zostało krótko powiedziane w jednej, zostało rozwinięte w drugiej.

Znaczenie Muṇḍaka Upaniszad można poznać po fakcie, że jest to jedyna Upaniszada Atharwa-Wedy, która zawiera werset (1.1.6.) bezpośrednio użyty przez Bādarājana Wjāsa przy konstruowaniu aforyzmu (1.2.11) Sutr Wedānty, najbardziej autorytatywnej książki o filozofii Wedānty.

Podobnie jak inne Upaniszady, Muṇḍaka Upaniszad podaje swoje instrukcje w formie dialogu pomiędzy uczniem a jego nauczycielem. Uczeń Śaunaka, w pełni wykwalifikowany do Brahmawidjā, pyta Aṅgirasa, nauczyciela: „Czcigodny panie, czym jest to, dzięki znajomości czego wszystko to staje się znane?” Widać tu pasję starożytnych Hindusów do wiedzy. Nauczyciel odpowiada, że istnieją dwa rodzaje wiedzy i poszukiwacz powinien zdobyć oba. Nazywa się je wiedzą niższą i wiedzą wyższą. Niższa wiedza obejmuje nauki wszystkich Wed (części dotyczące rytuałów i ofiar) oraz środków pomocniczych; wyposaża człowieka w wiedzę o przejawionym wszechświecie i pozwala mu cieszyć się materialnym dobrobytem na ziemi i szczęściem w niebie. Za pomocą Wyższej Wiedzy urzeczywistnia się Niezniszczalną Prawdę. Brahman, cel Wyższej Wiedzy, jest ostateczną przyczyną wszechświata i wszystkich istot. Można tu zauważyć, że filozofowie wedyjscy nie zniechęcali do świeckiej wiedzy ani doczesnego szczęścia; wręcz przeciwnie, utrzymywali, że jeśli poprzez doświadczenie nie nauczy się ich nieistotności, nie nabędzie się nastroju niezbędnego do kultywowania Wyższej Wiedzy. Z tego powodu w starożytnych Indiach kultura duchowa i dobrobyt materialny kwitły obok siebie.

Drugi rozdział pierwszej Muṇḍaka dotyczy rytuałów, które, jeśli są prawidłowo przeprowadzane, umożliwiają ich wykonawcom wejście po śmierci do nieba. Zaznacza się jednak również, że po skosztowaniu owoców wracają na ziemię. Nigdy nie można oczekiwać, że uda się przekroczyć ocean narodzin i śmierci poprzez „kruchą korę” ofiar. Nawet życie na Brahmāloka, które niektóre szczęśliwe dusze mogą osiągnąć poprzez wielbienie Saguṇa Brahmana, nie stanowi prawdziwej Nieśmiertelności. Ta wzniosła płaszczyzna niebieska również należy do sfery względności i podlega zniszczeniu. Ani przez ofiarę, ani przez oddawanie czci Bóstwu nie można przekroczyć względności. Dlatego aspirant Nieśmiertelności musi odwrócić się od obu, wyrzec się świata, udać się do wykwalifikowanego nauczyciela i zdobyć wiedzę o Brahmanie, dzięki której sam będzie mógł pokonać czas, przestrzeń i śmierć.

Druga Muṇḍaka opisuje Brahmana we wzniosłej poezji jako źródło wszystkich rzeczy. Daje duchową interpretację stworzenia, wszechświata, człowieka, natury i działania. Jako dyscyplinę osiągnięcia Wiedzy Brahmana zaleca się medytację nad Om, symbolem Najwyższej Mądrości. Rezultatem takiej medytacji jest całkowite oświecenie umysłu poprzez zniszczenie wszelkich wątpliwości i ignorancji.

Trzecia Muṇḍaka stwierdza, że dusza indywidualna jest oddzielona od Brahmana z powodu ignorancji. Jej cierpienie jest wynikiem błędnego przekonania, że jest całkowicie bezradna i zależna od materii. Dzięki wiedzy o swojej jedności z Brahmanem odkrywa na nowo swoją wrodzoną wielkość i pokonuje smutek. Dyscypliną wiedzy jednoczącej jest praktyka prawdomówności, czystości ciała i umysłu oraz koncentracji. Wiedzy tej nie można osiągnąć poprzez zwykłe studiowanie pism świętych lub poprzez intelekt, ani też przez osobę słabą, leniwą lub przywiązaną do światowych wartości. Znawca Brahmana staje się Brahmanem. Upaniszad kończy się powtórzeniem ostrzeżenia, że wiedza o Brahmanie nie powinna być zdobywana przez osobę, która nie przestrzegała już różnych obowiązków religijnych przepisanych dla oczyszczenia umysłu i która nie praktykowała koncentracji.

S. N